Жалпы қазақ тілінде 42 әріп, 37 дыбыс бар. Дауыс шымылдығының керілуі нәтижесінде, ауыз қуысынан кедергісіз шығатын дыбыстарды дауысты дыбыстар деп атайды. Қазақ тілінде 12 дауысты бар. Олар: а, ә, о, ө, ы, і, ұ, ү, е, э, и, у. Тілдің қатысына қарай олар жуан (а, о, ы, ұ) дауыстылар және жіңішке (ә, ө, і, ү, е, э) дауыстылар болып бөлінеді. «И» және «у» дыбыстары көрші буындардың жуан не жіңішкелігіне қарай жуан немесе жіңішке болып өзгеріп отырады.
Дауыс шымылдығының жиырылуынан және ауыз қуысындағы мүшелердің бір-біріне кедерге жасауы нәтижесінде пайда болған дыбыстарды дауыссыз дыбыстар деп атаймыз. Олар: б, в, ғ, г, д, ж, з, и, й, к, қ, л, м, н, ң, п, р, с, т, ф, х, h, ц, ч, щ.
Орфография – сөздердің дұрыс жазылу ережелерінің жиынтығы. Ал Орфоэпия – сөздердің дұрыс айтылу нормасын қарастыратын тіл білімінің бір саласы.
Қазақ тіліндегі сөздер сингармонизм (буын үндестігі) заңына бағынады. Түбір жуан болса, оған жалғанатын қосымша да жуан болады. Егер түбір жіңішке болатын болса, қосымша да жіңішке болады. Егер күрделі сөз кездесіп жатса (жуан немесе жіңішке түбірден не аралас буыннан тұратын болса), сөздің соңғы буынына назар аудару қажет.
Сингармонизм заңдылығына бағынбайтын жайлар да кездеседі. Олар мыналар:
1. Көмектес септігінің мен, бен, пен жалғаулары. Қазан+мен, арба+мен, т.б.
2. Меншікті білдіретін -нікі/-дікі/-тікі қосымшалары. Ауыл+дікі, т.б.
3. Өзге тілден енген қосымшалар: паз, -қор, -гөй, -хана, -ист, -изм, т.б. Мысалы: ем+хана.
Тіркескен сөздің алғашқы бөлігі (сөзі) дауысты дыбысқа аяқталса, оған тіркесетін келесі сөздің басындағы қатаң дауыссыз қ айтылу барысында ұяң дыбысқа (ғ дыбысына ) айналады. Мысалы: Жаңа қорған салынды. Айтылуы на келсек «жаңа ғорған салынды» болуы тиіс.
К, қ, п қатаң дауыссыздарына аяқталған сөзге дауысты дыбыстан басталатын қосымша жалғанса, бұл қатаң дауыссыздар ұяңға айналады. Мысалы: тарақ+ы=тарағы. Қап+ы=қабы, т.б.
Дауысты немесе үнді дауыссыздарына аяқталған сөзге қатаңнан басталатын сөз тіркесіп келетін болса, соңғы бөліктің қатаң болып келген бастапқы әрпі ұяңға айналады. Мысалы: амал қылды (амал ғылды). Бұл орфоэпия заңдылығы бойынша ереже. Ал жазуға келгенде сөз тіркестерінің әр бөлігі еш өзгеріссіз жазылады.
1Қанша әріп барын анықта. Определите сколько букв в слове
Жайлау
А)4 Б )6 В )5 Г )3
2Қанша дыбыс барын анықта. Определи сколько звуковв слове
Күздеу
А)3 Б)6 В) 4 Г)5
3 .Дауысты дыбыстарды орнына қой Проставь гласные буквы в слове
К ...кт...у
А)ү,ю Б)ө,е В) і,е Г ) ө,ү
4 Дұрыс жазылған сөздер қатарын тап. Найди ряд правильно написанных слов.
А Шаруашылық, көшпөлі
Б Шаруашылык, көшпелі
В Шаруашылық, көшпелі
Г Шаруашылық, кошпелі
5 Бірыңғай жуан сөздер қатарын тап.Найдите твердые слова
А )өш, керуен, жылқы, түйе
Б) киіз үй, түйе, жүк, ешкі
В )садақ, мал, ешкі, жебе
Г ) қой, қазан, садақ, мал
6 Түбір мен қосымшаларды сәйкестендір. Сопоставьте корень с словами
Қазан ні
Садақ да
Қамшы ны
Мереке тың
7 Айтылу кезінде естілмейтін дыбысы бар сөзді көрсет.
Дұрыс жауап саны: Покажи слово со звуком, который не слышен при произношении.
Количество правильных ответов: 2
А)Көшпелі тайпа
Б )Арба жегу
В )Күміс құман
Г )Өрнек салу
8 Үндестік заңына сай айтылған сөзді тап. Найди слово которое подчиняется закону сингорманизма
А) Қара ғазан
Б ) ат арбасы
В )Жасыл жайлау
Г ) Ежелгі ел
9 Сөйлемді толықтыр. Дополни предложение.
Көшпенділер — көшіп-қонып тіршілік ететін, негізгі ... – мал шаруашылығы болып табылатын халықтар.
А ) Кәсібі
Б )касипі
В ) кәсіпі

sonex008    1   18.11.2020 15:16    2