Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының анықтамасы бойынша, дәрілік заттардың жанама әсері дегеніміз ауруды алдын алу, диагностикалау, емдеу мақсатында тағайындалған препараттың ағзаға кез-келген кері жағымсыз әсері. Дәрілік заттардың жағымсыз әсері көбіне полипрагмазия, өзін-өзі емдеу, дәрілік затты мөлшерден тыс қолдану салдарынан артық фармакологиялық әсердің дамуынан (мысалы: асқазан жарасын туғызатын дәрілерді,қан қысымын төмендететін препараттарды мөлшерден тыс қолдану салдарынан гипотензияның дамуы), бір-бірінің әсерін күшейтетін бір бағытта әсер ететін дәрілік затты бірге қабылдау (мысалы, варфарин мен аспирин), туа біткен сезімталдылық, генетикалық бейімділік салдарынан дамуы мүмкін. Дәрілік препараттарды қабылдау салдарынан болатын жағымсыз әсерлердің дамуына жол бермеуге болады. Олар төменде көрсетілген жағдайларда туындайды: * науқас жағдайының ауырлығын дұрыс бағаламау; * дәрілік затты тиісті мөлшерде тағайындамау; * ағзаның күтпеген реакциясын туындататын, анықталмаған медициналық, генетикалық немесе аллергиялық жағдайлар; * рецепт бойынша жіберілетін дәрілік заттарды өздігінен алып қабылдау; * дәрілерді қабылдау тәртібін бұзу; * қабылдап жатқан дәрілік заттың басқа дәрілік заттармен (сонымен қоса биологиялық белсенді заттармен), кейбір тағамдармен өзара әсерлесу ерекшеліктерін ескермеу; * емді тиімсіз тіпті болмаса өмірге қауіпті ететін, құрамы ғылыми талаптарға және стандартқа сай емес дәрілік заттарды қолдану; * тиімсіз, қауіпті, құрамында белсенді заттары жоқ жасанды дәрілік заттарды қолдану. Мүмкін болатын жанама әсерлерді ескеру үшін, дәрілік заттың ағзамен қалай өзара әсерлесетіндігі туралы түсінік болу керек. Ал дәрілік затты жоғары дозада қолдану - мөлшерден тыс қолдану деп аталады. Кез келген дәрілік затты қабылдау салдарынан жанама әсерлердің даму қаупі туындайды. Олардың жиілігі 10-20 пайызды құрайды. Сондықтан дәрілік затты тағайындаған дәрігерден мүмкін болатын жағымсыз әсерлерді нақтылап алу қажет. Әрине, көптеген жанама әсерлердің қарқындылығы әлсіздеу білінеді, жеңіл өтеді, (лоқсу, бастың ауырсынуы сияқты) препаратты қабылдауды тоқтатқан соң немесе мөлшерін төмендеткен соң мүлдем жойылып кетеді. Алайда науқас өміріне қауіп төндіретін, ауыр жанама әсерлер де кездеседі (бауырдың, бүйректің зақымдануы, қан түзілу бұзылыстары - апластикалық анемия және тағы басқалар). Науқастардың шамамен 0,5-5 % дәрілік заттардың жанама әсерінен зардап шегіп, ауруханалық емді талап етеді. Ал дәрілік заттардың жанама әсерлерінің даму қаупін төмендету үшін не істеу қажет? Ол үшін, препаратты қабылдамас бұрын, қолдану қажеттілігі туралы дәрігерден кеңес алған жөн. Екіншіден, науқастың өзі де препаратты қолдану нұсқаулығымен, әсіресе, «Қарсы көрсеткіштер», «Жанама әсерлер», «Сақтық шаралары», «Мөлшерден тыс қолдану», «Ерекше нұсқаулар» жиынтығымен мұқият танысқаны жөн. Қорыта келгенде, дәрігердің жазып берген нұсқауын қатаң түрде орындап, өз денсаулығыңызға жауапкершілікпен қарап, салауатты өмір сүру қағидалары бойынша өмір сүрген жөн. Сонымен қатар, жанама әсер қаупі туған жағдайда, міндетті түрде емдеуші дәрігеріңізге, не бо лмаса препаратты сатып алған жердегі фармацевтке хабарласқан жөн.
Дәрілік заттардың жағымсыз әсері көбіне полипрагмазия, өзін-өзі емдеу, дәрілік затты мөлшерден тыс қолдану салдарынан артық фармакологиялық әсердің дамуынан (мысалы: асқазан жарасын туғызатын дәрілерді,қан қысымын төмендететін препараттарды мөлшерден тыс қолдану салдарынан гипотензияның дамуы), бір-бірінің әсерін күшейтетін бір бағытта әсер ететін дәрілік затты бірге қабылдау (мысалы, варфарин мен аспирин), туа біткен сезімталдылық, генетикалық бейімділік салдарынан дамуы мүмкін.
Дәрілік препараттарды қабылдау салдарынан болатын жағымсыз әсерлердің дамуына жол бермеуге болады. Олар төменде көрсетілген жағдайларда туындайды:
* науқас жағдайының ауырлығын дұрыс бағаламау;
* дәрілік затты тиісті мөлшерде тағайындамау;
* ағзаның күтпеген реакциясын туындататын, анықталмаған медициналық, генетикалық немесе аллергиялық жағдайлар;
* рецепт бойынша жіберілетін дәрілік заттарды өздігінен алып қабылдау;
* дәрілерді қабылдау тәртібін бұзу;
* қабылдап жатқан дәрілік заттың басқа дәрілік заттармен (сонымен қоса биологиялық белсенді заттармен), кейбір тағамдармен өзара әсерлесу ерекшеліктерін ескермеу;
* емді тиімсіз тіпті болмаса өмірге қауіпті ететін, құрамы ғылыми талаптарға және стандартқа сай емес дәрілік заттарды қолдану;
* тиімсіз, қауіпті, құрамында белсенді заттары жоқ жасанды дәрілік заттарды қолдану.
Мүмкін болатын жанама әсерлерді ескеру үшін, дәрілік заттың ағзамен қалай өзара әсерлесетіндігі туралы түсінік болу керек. Ал дәрілік затты жоғары дозада қолдану - мөлшерден тыс қолдану деп аталады.
Кез келген дәрілік затты қабылдау салдарынан жанама әсерлердің даму қаупі туындайды. Олардың жиілігі 10-20 пайызды құрайды. Сондықтан дәрілік затты тағайындаған дәрігерден мүмкін болатын жағымсыз әсерлерді нақтылап алу қажет.
Әрине, көптеген жанама әсерлердің қарқындылығы әлсіздеу білінеді, жеңіл өтеді, (лоқсу, бастың ауырсынуы сияқты) препаратты қабылдауды тоқтатқан соң немесе мөлшерін төмендеткен соң мүлдем жойылып кетеді. Алайда науқас өміріне қауіп төндіретін, ауыр жанама әсерлер де кездеседі (бауырдың, бүйректің зақымдануы, қан түзілу бұзылыстары - апластикалық анемия және тағы басқалар). Науқастардың шамамен 0,5-5 % дәрілік заттардың жанама әсерінен зардап шегіп, ауруханалық емді талап етеді.
Ал дәрілік заттардың жанама әсерлерінің даму қаупін төмендету үшін не істеу қажет?
Ол үшін, препаратты қабылдамас бұрын, қолдану қажеттілігі туралы дәрігерден кеңес алған жөн. Екіншіден, науқастың өзі де препаратты қолдану нұсқаулығымен, әсіресе, «Қарсы көрсеткіштер», «Жанама әсерлер», «Сақтық шаралары», «Мөлшерден тыс қолдану», «Ерекше нұсқаулар» жиынтығымен мұқият танысқаны жөн. Қорыта келгенде, дәрігердің жазып берген нұсқауын қатаң түрде орындап, өз денсаулығыңызға жауапкершілікпен қарап, салауатты өмір сүру қағидалары бойынша өмір сүрген жөн. Сонымен қатар, жанама әсер қаупі туған жағдайда, міндетті түрде емдеуші дәрігеріңізге, не бо лмаса препаратты сатып алған жердегі фармацевтке хабарласқан жөн.