Қазақ тілі
31. Мәтінді оқы.
Киіз үй мен ағаш үй
Ертеде екі адам...

Мәтін не туралы?

Киіз үй мен ағаш үйдің ортақ белгілері мен өзгешеліктерін ата.

Қарамен жазылған сөздерден туынды зат есімдер жаса.​

1876 жылы мен судиялық орында тұрғанымда, екі ептеш адам бір-бірімен ұрысып арызға келді. Біреуі мешер, біреуі қазақ — екеуі де іскер, қазақтарға жер үй, ағаш үй істеп, көп мал тауып жүруші еді. Ұрыстарының себебі, мешер айтыпты:

— Қыстың күні тоңармыз, өзімізге бір жер үй салып алалық.

Қазақ айтыпты:

— Жоқ киіз қос істеп алалық, қысымызға да, жазымызға да бұл қолайлы. Біреу жұмысқа шақырса, қосымызды қыс болсын, жаз болсын артып жүре берерміз.

Мешер айтыпты:

— Ой, киіз үйің құрсын, не күндіз, не түнде бір жылынбай, бүрісіп отырғаның.

Қазақ айтыпты:

— Сенің ағаш үйің құрсын, көшсең артуыңа көнбейтін.

Сонымен, біреуі киіз үйді, біреуі ағаш үйді мақтап таласып отырып, бірін-бірі сөгіп, ақырында қайсымыздың сөзіміз дұрыстығын судияға сынатамыз деп маған келісіпті. Екеуі де өзіме белгілі ақкөңіл, бейнетқор адамдар еді.

Істің себебін білген соң, сұрадым:

— Айына екеуің қанша мал табасың?

Олар айтты:

— Екеуміз 40-50 теңге табамыз.

— Қос пен жер үйдің бағасы не болады?

Олар айтты:

— Екеумізге кішкентай ғана қос, кішкентай жер үй болса болады, жұмысын өзіміз істейміз, отыздай теңгемен істеп болар еді десті.

— Бұрын қайда тұрып жүруші едіңіз?

— Ел жайлауға кеткенде біреудің киіз үйін жалдап, жазына 10-15 теңге беруші едік. Қыс болса кез келген үйде жатып тұрушы едік. Не болмаса бір үйді меншіктеп жатсақ, оған да ақы беруші едік.

Сонан соң айттым:

— Екеуіңнің де сөздеріңіз дұрыс. Киіз үй көшіп-қонып жүруге қыстаудан бір қыстауға көшіп, сонда алып жүруге киіз қос қолайлы, және жаз қоста қону түгіл, ауасы да ағаш үйден жақсырақ болады. Соның үшін сен қазақ бір шағын қос істеп ал. Қыс қазақ үй салдырмайды, ол уақытта сіздер әртүрлі уақ жұмыс істейсіз, көбісінше үйде отырып. Күні бойы далада жүрген жұмыс адамына, түнде бір мезгіл жылы жер де керек, дұрыстап дем алып, және жұмысқа ренжімей даяр болуға. Соның үшін, сен мешер, бір жер үй істеп ал. Сонымен жаз қосты алып жүріп сонда тұрасыз, қыс жер үйде тұрарсыз, және жыл сайын біреудің үйін жалдап жүрген ақшаңызға неше жылдық қос пен үй істеп алсаңыз, ақырыңда бұл пайдалы болар дедім.

Екеуі де төре маған тиді деп шығып бара жатқанда, және шақырдым:

— Екеуің жер үйді бірігіп істейсіндер ме, жоқ бөлек істейсіндер ме?—деп сұрадым.

Қазақ айтгы:

— Үйін мешер өзі істей берсін, мен қос тауып аламын.

Сонда және төрелік айттым:

— Сен, мешер, жаз болса мынау қазақтың салған қосында бірге тұрарсың, соның үшін қостың жарты пұлын сен төле, сен, қазақ, қыс болса, мынау мешердің жылы земленкесінде бірге тұрарсың, соның үшін земленкені сен де бірге істе.

Екеуі де менікі дұрысқа шықты деп, құлдық ұрысып, шығып кетісті.

Мәтін ашылу форматында берілген Қазақ тілі тақырыбындағы мәтінді оқидыңыз. Мәтінде демалыс, мазмұн және мәтіндегі негізгі ойын жатады.

Мәтінде өте тартып, қысқартулардың мерзімдерінің арқылы қараладымыз. Оқуды бастап, мәтіннің атауы "Киіз үй мен ағаш үй" деп жатады. Мәтіндегі мазмұндың белгілері мен өзгешеліктерімен танысу үшін, мәтінде орналасқан фактілерді қарау керек. Мысалы, "Ертеде екі адам" деп жазылған жер шығарылады. Бұл мейірімді затты түсіну арқылы, мәтіндегі "Киіз үй мен ағаш үй" бөлігінің ортақ белгілері мен өзгешеліктерін атауға болады.

Мәтіннен түсінген белгілер мен өзгешеліктер арқылы, "Киіз үй" мен "ағаш үй" бөліктерін танысуға болады. "Киіз үй" бөлігі тұрғындардың тегі жерлеуі мен ара немесе тегі жерді алуына баулу. "Ағаш үй" бөлігінің белгілері де бар. Бұл бөлікте aрнайы өнері алип аудару арқылы ағаштың көрісіп, айналып тұруы, ақы жаңғауыны көздейтін.

Ал қазіргі уақытташа ең маңызды сөздерді түсіну керек. Математика, еңбек, тіл, орыс тілі сөздері мен топтар айтылған сөздер ассоциация жасауға мүмкіндік береді. Мысалы, "көз" сөзі басқа сөздермен қосымшағанда, "қарамен" сөзімен қосылатында, бүтін сөздің маңызы жасаларын бірін, қарама-қарсы кездестіріп, "көздер" құрылуын көзге айналдыру. Бұл сөздерден туынды зат есімдер жасауға болады.

Сондықтан, мәтіндегі "Киіз үй мен ағаш үй" бөліктерінің ортақ белгілері мен өзгешеліктерін түсінетіндіктен кейін, материалдарды талдау жасап, мәтіннен түсінген белгілер арқылы зат есімдер жасауды оқуйыңыз.