9-сынып емтихан тапсырмалары 1-тапсырма. Төменде берілген мәтiндi окыныз. Жалпы білім беретін мектептерге. 11 нуска Қазақ тілі мен әдебиеті Көшпенділер мәдениетi екіншісі А жасаган мәдениет екi түрге бөлінеді. Бiрiншiсi - рухани мәдениет, материалдык мәдениет. Рухани мәдениетке музыка, әдебиет, сәулет өнері, сурет өнері, кескін өнері жатады. А ң шаруашылыкка байланысты күн көрiсiнен туган дүниелер материалдық мәдениетті кұрайды. Көшпелілердің рухани мәдениетінін дамуы тіршілік қарекетінің, тұрмысының ерекшеліктерінен туындайды. Көшпелілер өз тұрмыс-карекетіне лайыкты мәдениет калыптастырған. Көшпелілердін материалдык мәдениеті көшіп-қонуға ынгайланып жасалған. Мұндай таза көшпелі мәдениет үлгілерінің бiрiне жиналмалы, жығып-тігуі өте жеңiл киіз үйді жаткызамыз. Киiз үй тек баспана емес, халыктың өмірлік салт-дәстүрінің таңбасы қызметін атқарады. Орталық Азиядағы күмбездiк архитектураның бір бастауы - көшпелілердің киіз үйі. Киiз үй - Орталық Азия халықтарынын негiзгi баспанасы, көшпелі тұрғын үйі. Ол көшпенділердің оңай жығып, шапшаң тігуге, көшіп-қонуға ыңғайлы үйі. Көшпенділердің киіз үйі - тарихымыздағы ең бірінші сәулеттік құрылыс. «Киіз үй (оның құрылымы, ішкі безендірілуі) - қырғыз-қайсақтардың үйі, оның көшпелі өміріне ыңғайлы: орташа көлем мен салмактагы киiз үйдi бiр түйеге артуға болады. Ол керегелерден, жіңішке уықтар мен бірнеше киiз жабдықтардан тұрады. Біріншісі – үйдің негізі, ал екіншісі - суық пен аяздан коргайды. Киіз үйдің ағаш құрамы үш бөліктен тұрады: кереге, уық және шаңырақ», - деп жазады Шоқан Уәлиханов. Шанырак киiз үйдегі галамнын моделі. Бүкiл галам мен адам арасын байланыстырушы. Рухани мәдениет ретінде қарастырсак, киіз үй баспана ғана емес, жамандыктан коргайтын киелі орын. Шанырак касиетті. Шанырактын астында ошак орналасады. Ошак адамнын оты. Ошак орналаскан сон, ортаға қазан асылады. Шағырақтың астында тұратын казан - «Құт» деген түсініктің басы. Оған аспаннан нұр куйылады. Оның бізге жеткен керемет үлгісі Түркістандағы Тайқазан. Қазанды татулыктын белгiсi ретiнде көрсететін аныздар да бар. Оның бірінде: «жауласкан мын батырдын найзасының ұшы ерiтiлiп, казан құйылған екен» деп басталады. Олай болса казанды береке-бірліктің символы деп те айта аламыз. Киіз үйдің есігі әдетте шығысқа қаратылады. Бұл - күннің сәулесі үйге бiрiншi түссін дегенді білдіреді. Есікке қарама-қарсы бетте төр. Төрде отырып, билік айтқандар мемлекет билігіне дейін көтерілген. Мұны «төр» сөзі Орхон-Енисей жазбаларында мемлекет мағынасында колданылғанынан байқауға болады. Жылдам - Қолайлы Сақтайды Киіз үйдің іші қыста жылы, жазда салқын. Сондықтан, шопандар да, туристер де пайдаланады. Киіз үй жер сілкінісінде де ыңғайлы, өйткені ол онайлыкпен бұзылмайды. Қазақстан жер сілкінісінен зардап шеккен елдерге шатырдың орнына киiз үйлер апарып жүр. Көшпенділердің киіз үйі — ғасырлар бойы өз құндылығын жоймай келе жаткан құнды мәдени жәдігер. (347 сөз) Мәтіннен мына сөздердің сәйкес мағыналарын табыңыз. Өзгешеліктерінен Белгісі -

юлия20082    3   09.04.2023 07:57    13