Жырау дын негизги манызы мен кундылыгы

Жырау – казак поэзиясындагы элдик акын жана ырчы. Бул термин булактарда 15-кылымдан бери айтылып келет. Жырчылардан айырмаланып, жырау аткаруучу гана эмес, чыгармалардын автору. Жыраулар казак эдебиетжщ нег!з!н салушылар болып саналады.

Жыраудын сүйгөн жанры толгау, башкача айтканда, көп сандаган түзөтүүлөрдү жана афоризмдерди камтыган медитациялык поэма. Ырчы-жыраулар өз ырларында акыл насаатын айтып, чындыкты, жакшылыкты, адилеттүүлүктү үгүттөп, эл биримдигинин мотивдерин ырдап, карапайым элдин кызыкчылыгын чагылдырып, жаратылыштын сулуулугун, күчүн баса белгилешкен. Казак хандыгынын доорунда жыраулар хандын баш кеңсесинде таанылган ири саясий күч катары эсептелип, ар кандай коомдук кызматтарды аткарган. Алардын көбү акындар эле эмес, бийлер – уруулардын, уруулардын башчылары, ошондой эле баатырлар – отряд башчылары болгон. Жыраулар ханга арыздануга акысы бар саналуулардын бири болгон.

15-кылымда жашаган Асан Кайгы менен Казтуган жырау казак поэзиясынын алгачкы өкүлдөрү болуп эсептелет. Алардын XVI-XVII кылымдардагы эң атактуу шакирттери Сыпыра-жырау, Шалкииз-жырау, Доспамбет-жырау, Маргаска-жырау, Жыембет-жырау, Актамберди Сарыулы, Татикара-жыраулар. 18-кылымда казак поэзиясы жунгарлар менен болгон согушка, Россияга кошулууга жана казак коомундагы ички карама-каршылыктардын курчушуна байланыштуу өнүгүүнүн жаңы айлампасын баштан кечирүүдө. Бул мезгил Умбетей-жырау (1706-1778), Бухар-жырау (1668-1781), Кожаберген-жырау (1663-1762) сиякты акындардын аттарымен байланысты.

Шортанбай-жыраудын “Зар заман” чыгармасынын аталышы Россия империясынын активдүү колонизациясы жана казак талаасында хан бийлигинин жоюлушу мезгилине ат койгон.

Азыркы заманда “жырау” деген сөздүн ордуна “акын” термини адатта фольклордук казак акындарынын атын атаганда колдонулат, мурда айтышка – ыр сынагына катышкан акын-импровизаторлордун ысымдары үчүн гана колдонулган.