Не знаю потому что мы это еще не проходили
Таладаьаьвддцдциутқұралайды көзге атқан мергендігіне сай ел аузында «Амангелдінің көзі мерген, Кейкінің қолы мерген» деген сипаттама сақталған.[29.09, 19:47] Асик: 1)А.Эйнштейн патшалықта дүниеге келген.Иә+/Жоқ(1879 жылы Вюртемберг Корольдігінің құрамында болған Ульм қаласында дүниеге келген.)
[29.09, 19:49] Асик: 2)А.Эйнштейн ешқандай музыкалық аспапта ойнай алмаған.Иә/Жоқ+(Әрине, бұл фантастика. Эйнштейн алты жасынан скрипкадан қалыспаған, ол фортепианода ойнауды да білген.)
[29.09, 19:50] Асик: 3)Эйнштейн күніне 2-3 сағат қана ұйықтаған.Иә/Жоқ+(Данышпандар аз ұйықтайды деген пікір бар. Бірақ бұл Эйнштейнге қатысы жоқ! Ол күніне кем дегенде 10 сағат ұйықтауға тырысты.)
[29.09, 19:52] Асик: 4)Эйнштейн аяғына шұлық кимеген.Иә+/Жоқ(Бірақ ол шынымен оны киген жоқ! Бұл кемеңгердің қызықты ерекшелігі болды. Эйнштейн былай деп жазды: «Тіпті ең салтанатты жағдайда мен шұлықсыз жүрдім және өркениеттің жоқтығын жоғары етік астында жасырдым».)
[29.09, 19:53] Асик: 5)Эйнштейнге Израиль президенті болуды ұсынған.Иә+/Жоқ(1952 жылы Израиль премьер-министрі Дэвид Бен-Гурион Эйнштейннен елдің екінші президенті болғысы келетінін сұрады, бірақ ғалым сыпайы түрде бас тартты.)
[29.09, 19:55] Асик: 6)Эйнштейн ешқашан үйленбеген.Иә/Жоқ+(Бұл өтірік, Эйнштейн екі рет үйленген. Бірінші әйелі - ғалым Милева Марич, екіншісі - физиктың туысы Эльза Левенталь.)
[29.09, 19:56] Асик: 7)Құдай - газ тәрізді омыртқалы жануар ». Бұл мәлімдеме Эйнштейндікі екені рас па?Иә/Жоқ+(Бұл дәйексөз қате Эйнштейнге қатысты. Шын мәнінде, бұл Эрнст Геккельдің сөздері)
[29.09, 19:57] Асик: 8)Эйнштейн вегетарианшы болды.Иә+/Жоқ(Эйнштейн вегетарианшы болды, бірақ өмір бойы емес. Ол өлгенге дейін шамамен бір жыл бұрын диетадан жануарлардан алынған өнімдерді мүлдем алып тастаған.)
[29.09, 19:58] Асик: 9)Энштейнның балалары болмаған.Иә/Жоқ+(Эйнштейннің бірінші әйелі Милев Марич одан үш бала туды. Лизерл қызы нәресте кезінде қайтыс болды, оның ұлы Ханс Альберт геоинженер болды, тағы бір ұлы Эдвард шизофрениямен емделді)
[29.09, 20:00] Асик: 10)Эйнштейн фамилиясы - Псевдоним.Иә/Жоқ+(Бұл, әрине, өтірік. Эйнштейн - ғалымның шын фамилиясы)1919 ж. 13 мамырда Торғай ояздық соғыс комиссары, халық батыры Амангелді Иманов өлтірілгеннен кейін Кейкі қудалауға ұшыра[29.09, 19:47] Асик: 1)А.Эйнштейн патшалықта дүниеге келген.Иә+/Жоқ(1879 жылы Вюртемберг Корольдігінің құрамында болған Ульм қаласында дүниеге келген.)
[29.09, 19:49] Асик: 2)А.Эйнштейн ешқандай музыкалық аспапта ойнай алмаған.Иә/Жоқ+(Әрине, бұл фантастика. Эйнштейн алты жасынан скрипкадан қалыспаған, ол фортепианода ойнауды да білген.)
[29.09, 19:50] Асик: 3)Эйнштейн күніне 2-3 сағат қана ұйықтаған.Иә/Жоқ+(Данышпандар аз ұйықтайды деген пікір бар. Бірақ бұл Эйнштейнге қатысы жоқ! Ол күніне кем дегенде 10 сағат ұйықтауға тырысты.)
[29.09, 19:52] Асик: 4)Эйнштейн аяғына шұлық кимеген.Иә+/Жоқ(Бірақ ол шынымен оны киген жоқ! Бұл кемеңгердің қызықты ерекшелігі болды. Эйнштейн былай деп жазды: «Тіпті ең салтанатты жағдайда мен шұлықсыз жүрдім және өркениеттің жоқтығын жоғары етік астында жасырдым».)
[29.09, 19:53] Асик: 5)Эйнштейнге Израиль президенті болуды ұсынған.Иә+/Жоқ(1952 жылы Израиль премьер-министрі Дэвид Бен-Гурион Эйнштейннен елдің екінші президенті болғысы келетінін сұрады, бірақ ғалым сыпайы түрде бас тартты.)
[29.09, 19:55] Асик: 6)Эйнштейн ешқашан үйленбеген.Иә/Жоқ+(Бұл өтірік, Эйнштейн екі рет үйленген. Бірінші әйелі - ғалым Милева Марич, екіншісі - физиктың туысы Эльза Левенталь.)
[29.09, 19:56] Асик: 7)Құдай - газ тәрізді омыртқалы жануар ». Бұл мәлімдеме Эйнштейндікі екені рас па?Иә/Жоқ+(Бұл дәйексөз қате Эйнштейнге қатысты. Шын мәнінде, бұл Эрнст Геккельдің сөздері)
[29.09, 19:57] Асик: 8)Эйнштейн вегетарианшы болды.Иә+/Жоқ(Эйнштейн вегетарианшы болды, бірақ өмір бойы емес. Ол өлгенге дейін шамамен бір жыл бұрын диетадан жануарлардан алынған өнімдерді мүлдем алып тастаған.)
[29.09, 19:58] Асик: 9)Энштейнның балалары болмаған.Иә/Жоқ+(Эйнштейннің бірінші әйелі Милев Марич одан үш бала туды. Лизерл қызы нәресте кезінде қайтыс болды, оның ұлы Ханс Альберт геоинженер болды, тағы бір ұлы Эдвард шизофрениямен емделді)
[29.09, 20:00] Асик: 10)Эйнштейн фамилиясы - Псевдоним.Иә/Жоқ+(Бұл, әрине, өтірік. Эйнштейн - ғалымның шын фамилиясы)[29.09, 19:25] Асик: 1)Д.И.Менделеев 27 қаңтарда (8 ақпан) 1834 жылы туылды.Иә+/Жоқ
[29.09, 19:26] Асик: 2)Дмитрий отбасындағы соңғы, он жетінші бала болды, он жеті баланың сегізі сәби кезінде қайтыс болды.Иә+/Жоқ
[29.09, 19:27] Асик: 3)Менделеев тұлғасының қалыптасуына әкесі үлес қосты.Иә/Жоқ+(Көкесі)
[29.09, 19:34] Асик: 4)Менделеев Санкт Петербург қаласындағы басты педогогикалық Университетке түсуіне анасы өз үлесін қосты.Иә+/Жоқ
[29.09, 19:36] Асик: 5)Институтты бітіргеннен кейін Менделеев лаборант болып жұмыс істеді.Иә/Жоқ+(Мұғалім болды)
[29.09, 19:38] Асик: 6)Ресейден басқа Менделеев Германия елінде жұмыс істеді.Иә+/Жоқ
[29.09, 19:39] Асик: 7)Периодтық кестені ойлап табуға 27 жыл кетті.Иә/Жоқ+(31 ж)
[29.09, 19:40] Асик: 8)Ғылымнан басқа Менделеев саяхаттағанды жақсы көрді.Иә+/Жоқ
[29.09, 19:43] Асик: 9)Дмитрий Менделеев Ресейде Химия және басқа да жаратылыстану қоғамын құрды.Иә/Жоқ+(бірінші орыс химия қоғамын құрды, кейінірек оның президенті болды.)
[29.09, 19:44] Асик: 10)Д.И.Менделеев Санкт -Петербургте 72 жасында пневмониядан қайтыс болды.Иә+/ЖоқБұл швед ғалымы тірі ағзалардың барлық қасиеттері құдайлық жобаның нәтижесі деп сенді.Иә+/Жоқ
Ещё во времена Киевской Руси использовались системы укреплений, преграждавших вторжение степных племён (печенегов, половцев) на земли восточных славян. Наиболее известны оборонительные валы по берегам притоков Днепра южнее Киева (Змиевы валы), начало строительства которых датируют первыми веками нашей эры. Южные рубежи Киевской Руси прикрывали также Поросская и Посульская оборонительные линии.
В XII — XIII веках в северных русских княжествах (новгородцами, псковичами и ярославцами) на путях движения врага в лесах устраивались засеки — искусственные заграждения из поваленных деревьев. В XIV — XV веках на южных границах Русских княжеств стали применять для обороны от монголов, ногайцев и татар приспособленные под природные особенности местности протяжённые комплексы защитных сооружений (завалы-засеки в лесах, караулы и заставы у бродов через реки).
В процессе усиления Московского великого княжества в XIV веке была создана сторожевая пограничная линия по рекам Хопёр, Воронеж и Дон[1]. Возникает береговая служба.
XVI век
Созданная к началу XVI века линия обороны южных границ Русского государства первоначально проходила по берегу Оки — от города Болохова через Белёв до Калуги и далее через Серпухов и Коломну до Переяславля-Рязанского. В официальных документах этот рубеж именовался «Берег». По его линии были выстроены каменные укрепления Коломны и Зарайска, деревянный кремль Каширы. Кроме того, перегораживались броды и «перелазы» через Оку: устанавливались сваи и частоколы по дну и берегам[3].
Чертёж городов, сторож и станичных раз’ездов на Степной Украине Московского государства.[4]
Засечная черта в середине XVII века.
Кроме того, в XV—XVI веках владимирскими и московскими великими князьями в пограничных лесостепях велось целенаправленное строительство засечных черт, комплексов засек в лесах и частоколов, надолбов, земляных валов на открытых безлесных промежутках, усиленных острожками или городами-крепостцами. Эти черты оборонялись особым земским ополчением — засечной стражей (засечными сторожами, засечными головами, засечными приказчиками). Перед засечной стражей ставилась задача — донести вовремя сведения о движении противника и по возможности задержать это движение.
Непосредственный отпор противнику призваны были дать приграничные войска: «береговая рать» — со старой линии крепостей по берегу Оки, и «украинная рать» — с новой линии опорных пунктов южной границы[5].
К 1560-м годам отдельные звенья засек складываются в единый рубеж, протянувшийся на 600 км от Жиздры и Козельска до Рязани (Переяславля-Рязанского). Этот рубеж получил название «Черта», или «Государева заповедь» («Засечная черта», или «Большая засечная черта» — более позднее, предложенное историками название). Основная её часть, расположенная по линии Козельск, Белёв, Перемышль, Лихвин, Одоев, Крапивна, Тула, Венёв, Переславль-Рязанский, — именуется Заокской (по направлению от Москвы она находилась за Окою) или Тульской (по крупнейшей крепости) чертой. Отдельно от неё располагались Рясская и Шацкая засеки, соединявшиеся у Оки за Сапожком близ Старой Рязани. Под 1566 годом летопись отмечает завершение больших работ на засечной черте, дозор которым произвёл царь Иван IV самолично[3].
Кроме того, здесь, на окраинах государства, возникают «разряды» (военные округа). К концу XVI века существовало три разряда: Береговой, Украинный (Тульский) и Рязанский[6].
В 1571 году боярином князем М. И. Воротынским был составлен первый российский воинский устав — «Устав сторожевой службы» (Боярский приговор о станичной и сторожевой службе), сыгравшей большую роль в организации охраны и обороны русских границ.
В том же году крымским войскам удалось организовать опустошительный поход. Береговые воеводы, имевшие малое число ратников, не смогли задержать переправу крымцев через Оку, и те, успешно обойдя опричное войско Ивана Грозного, сожгли Москву, захватив множество пленных. Однако, уже через год крымские орды потерпели от войск князя Воротынского сокрушительное поражение при Молодях.
«На сторожевой границе Московского государства». Картина С. В. Иванова, 1907.
В 1570-е годы Большая засечная черта была продолжена до Волги (через Кадом, Темников и Алатырь до города Тетюши). Для покрытия расходов на ремонт и укрепление засечных черт с 3-й четверти XVI века с населения собирались специальные подати — засечные деньги[2]. Постройкой, управлением и надзором за засеками ведал Пушкарский приказ.
Сторожевая пограничная служба была организована следующим образом: от передовых городов в двух-пяти днях пути в разных направлениях устанавливались в степи казачьи «сторожи» — наблюдательные посты (разъезды) по рекам Хопру, Дону, Быстрой и Тихой Сосне и др. , отстоящие друг от друга на полдня-день пути. Линии сторожей пересекали все степные дороги, по которым мог передвигаться противник. От застав высылались скрытые летучие разъезды с целью обнаружить противника, и сообщить о направлении движения врага в ближайшие города. Полевая служба «городовых людей» заключалась в том, что по получении известия о приближении противника (или по указанию Разряда) воевода тотчас же мобилизовывал подчинённые ему войска, организовывал оборону города или преследование неприятеля в поле[6].
Передовые линии, по мере постройки впереди новых городков (Ливны, Воронеж, Елец, Белгород, Оскол, Валуйки, Кромы, Борисов, Курск), постепенно выдвигалась вперёд, и, таким образом, шло закрепление степи и расширение госудственной территории. Вот что писал в середине XVI века, посетивший Московию венецианец Франческо Тьеполо: «На охрану крепостей этот государь тратит очень мало, потому что некоторые [из них] охраняются колонистами, другие своими жителями и лишь немногие, за исключением военного времени, его солдатами…»[7].
Таладаьаьвддцдциутқұралайды көзге атқан мергендігіне сай ел аузында «Амангелдінің көзі мерген, Кейкінің қолы мерген» деген сипаттама сақталған.[29.09, 19:47] Асик: 1)А.Эйнштейн патшалықта дүниеге келген.Иә+/Жоқ(1879 жылы Вюртемберг Корольдігінің құрамында болған Ульм қаласында дүниеге келген.)
[29.09, 19:49] Асик: 2)А.Эйнштейн ешқандай музыкалық аспапта ойнай алмаған.Иә/Жоқ+(Әрине, бұл фантастика. Эйнштейн алты жасынан скрипкадан қалыспаған, ол фортепианода ойнауды да білген.)
[29.09, 19:50] Асик: 3)Эйнштейн күніне 2-3 сағат қана ұйықтаған.Иә/Жоқ+(Данышпандар аз ұйықтайды деген пікір бар. Бірақ бұл Эйнштейнге қатысы жоқ! Ол күніне кем дегенде 10 сағат ұйықтауға тырысты.)
[29.09, 19:52] Асик: 4)Эйнштейн аяғына шұлық кимеген.Иә+/Жоқ(Бірақ ол шынымен оны киген жоқ! Бұл кемеңгердің қызықты ерекшелігі болды. Эйнштейн былай деп жазды: «Тіпті ең салтанатты жағдайда мен шұлықсыз жүрдім және өркениеттің жоқтығын жоғары етік астында жасырдым».)
[29.09, 19:53] Асик: 5)Эйнштейнге Израиль президенті болуды ұсынған.Иә+/Жоқ(1952 жылы Израиль премьер-министрі Дэвид Бен-Гурион Эйнштейннен елдің екінші президенті болғысы келетінін сұрады, бірақ ғалым сыпайы түрде бас тартты.)
[29.09, 19:55] Асик: 6)Эйнштейн ешқашан үйленбеген.Иә/Жоқ+(Бұл өтірік, Эйнштейн екі рет үйленген. Бірінші әйелі - ғалым Милева Марич, екіншісі - физиктың туысы Эльза Левенталь.)
[29.09, 19:56] Асик: 7)Құдай - газ тәрізді омыртқалы жануар ». Бұл мәлімдеме Эйнштейндікі екені рас па?Иә/Жоқ+(Бұл дәйексөз қате Эйнштейнге қатысты. Шын мәнінде, бұл Эрнст Геккельдің сөздері)
[29.09, 19:57] Асик: 8)Эйнштейн вегетарианшы болды.Иә+/Жоқ(Эйнштейн вегетарианшы болды, бірақ өмір бойы емес. Ол өлгенге дейін шамамен бір жыл бұрын диетадан жануарлардан алынған өнімдерді мүлдем алып тастаған.)
[29.09, 19:58] Асик: 9)Энштейнның балалары болмаған.Иә/Жоқ+(Эйнштейннің бірінші әйелі Милев Марич одан үш бала туды. Лизерл қызы нәресте кезінде қайтыс болды, оның ұлы Ханс Альберт геоинженер болды, тағы бір ұлы Эдвард шизофрениямен емделді)
[29.09, 20:00] Асик: 10)Эйнштейн фамилиясы - Псевдоним.Иә/Жоқ+(Бұл, әрине, өтірік. Эйнштейн - ғалымның шын фамилиясы)1919 ж. 13 мамырда Торғай ояздық соғыс комиссары, халық батыры Амангелді Иманов өлтірілгеннен кейін Кейкі қудалауға ұшыра[29.09, 19:47] Асик: 1)А.Эйнштейн патшалықта дүниеге келген.Иә+/Жоқ(1879 жылы Вюртемберг Корольдігінің құрамында болған Ульм қаласында дүниеге келген.)
[29.09, 19:49] Асик: 2)А.Эйнштейн ешқандай музыкалық аспапта ойнай алмаған.Иә/Жоқ+(Әрине, бұл фантастика. Эйнштейн алты жасынан скрипкадан қалыспаған, ол фортепианода ойнауды да білген.)
[29.09, 19:50] Асик: 3)Эйнштейн күніне 2-3 сағат қана ұйықтаған.Иә/Жоқ+(Данышпандар аз ұйықтайды деген пікір бар. Бірақ бұл Эйнштейнге қатысы жоқ! Ол күніне кем дегенде 10 сағат ұйықтауға тырысты.)
[29.09, 19:52] Асик: 4)Эйнштейн аяғына шұлық кимеген.Иә+/Жоқ(Бірақ ол шынымен оны киген жоқ! Бұл кемеңгердің қызықты ерекшелігі болды. Эйнштейн былай деп жазды: «Тіпті ең салтанатты жағдайда мен шұлықсыз жүрдім және өркениеттің жоқтығын жоғары етік астында жасырдым».)
[29.09, 19:53] Асик: 5)Эйнштейнге Израиль президенті болуды ұсынған.Иә+/Жоқ(1952 жылы Израиль премьер-министрі Дэвид Бен-Гурион Эйнштейннен елдің екінші президенті болғысы келетінін сұрады, бірақ ғалым сыпайы түрде бас тартты.)
[29.09, 19:55] Асик: 6)Эйнштейн ешқашан үйленбеген.Иә/Жоқ+(Бұл өтірік, Эйнштейн екі рет үйленген. Бірінші әйелі - ғалым Милева Марич, екіншісі - физиктың туысы Эльза Левенталь.)
[29.09, 19:56] Асик: 7)Құдай - газ тәрізді омыртқалы жануар ». Бұл мәлімдеме Эйнштейндікі екені рас па?Иә/Жоқ+(Бұл дәйексөз қате Эйнштейнге қатысты. Шын мәнінде, бұл Эрнст Геккельдің сөздері)
[29.09, 19:57] Асик: 8)Эйнштейн вегетарианшы болды.Иә+/Жоқ(Эйнштейн вегетарианшы болды, бірақ өмір бойы емес. Ол өлгенге дейін шамамен бір жыл бұрын диетадан жануарлардан алынған өнімдерді мүлдем алып тастаған.)
[29.09, 19:58] Асик: 9)Энштейнның балалары болмаған.Иә/Жоқ+(Эйнштейннің бірінші әйелі Милев Марич одан үш бала туды. Лизерл қызы нәресте кезінде қайтыс болды, оның ұлы Ханс Альберт геоинженер болды, тағы бір ұлы Эдвард шизофрениямен емделді)
[29.09, 20:00] Асик: 10)Эйнштейн фамилиясы - Псевдоним.Иә/Жоқ+(Бұл, әрине, өтірік. Эйнштейн - ғалымның шын фамилиясы)[29.09, 19:25] Асик: 1)Д.И.Менделеев 27 қаңтарда (8 ақпан) 1834 жылы туылды.Иә+/Жоқ
[29.09, 19:26] Асик: 2)Дмитрий отбасындағы соңғы, он жетінші бала болды, он жеті баланың сегізі сәби кезінде қайтыс болды.Иә+/Жоқ
[29.09, 19:27] Асик: 3)Менделеев тұлғасының қалыптасуына әкесі үлес қосты.Иә/Жоқ+(Көкесі)
[29.09, 19:34] Асик: 4)Менделеев Санкт Петербург қаласындағы басты педогогикалық Университетке түсуіне анасы өз үлесін қосты.Иә+/Жоқ
[29.09, 19:36] Асик: 5)Институтты бітіргеннен кейін Менделеев лаборант болып жұмыс істеді.Иә/Жоқ+(Мұғалім болды)
[29.09, 19:38] Асик: 6)Ресейден басқа Менделеев Германия елінде жұмыс істеді.Иә+/Жоқ
[29.09, 19:39] Асик: 7)Периодтық кестені ойлап табуға 27 жыл кетті.Иә/Жоқ+(31 ж)
[29.09, 19:40] Асик: 8)Ғылымнан басқа Менделеев саяхаттағанды жақсы көрді.Иә+/Жоқ
[29.09, 19:43] Асик: 9)Дмитрий Менделеев Ресейде Химия және басқа да жаратылыстану қоғамын құрды.Иә/Жоқ+(бірінші орыс химия қоғамын құрды, кейінірек оның президенті болды.)
[29.09, 19:44] Асик: 10)Д.И.Менделеев Санкт -Петербургте 72 жасында пневмониядан қайтыс болды.Иә+/ЖоқБұл швед ғалымы тірі ағзалардың барлық қасиеттері құдайлық жобаның нәтижесі деп сенді.Иә+/Жоқ
В XII — XIII веках в северных русских княжествах (новгородцами, псковичами и ярославцами) на путях движения врага в лесах устраивались засеки — искусственные заграждения из поваленных деревьев. В XIV — XV веках на южных границах Русских княжеств стали применять для обороны от монголов, ногайцев и татар приспособленные под природные особенности местности протяжённые комплексы защитных сооружений (завалы-засеки в лесах, караулы и заставы у бродов через реки).
В процессе усиления Московского великого княжества в XIV веке была создана сторожевая пограничная линия по рекам Хопёр, Воронеж и Дон[1]. Возникает береговая служба.
XVI век
Созданная к началу XVI века линия обороны южных границ Русского государства первоначально проходила по берегу Оки — от города Болохова через Белёв до Калуги и далее через Серпухов и Коломну до Переяславля-Рязанского. В официальных документах этот рубеж именовался «Берег». По его линии были выстроены каменные укрепления Коломны и Зарайска, деревянный кремль Каширы. Кроме того, перегораживались броды и «перелазы» через Оку: устанавливались сваи и частоколы по дну и берегам[3].
Чертёж городов, сторож и станичных раз’ездов на Степной Украине Московского государства.[4]
Засечная черта в середине XVII века.
Кроме того, в XV—XVI веках владимирскими и московскими великими князьями в пограничных лесостепях велось целенаправленное строительство засечных черт, комплексов засек в лесах и частоколов, надолбов, земляных валов на открытых безлесных промежутках, усиленных острожками или городами-крепостцами. Эти черты оборонялись особым земским ополчением — засечной стражей (засечными сторожами, засечными головами, засечными приказчиками). Перед засечной стражей ставилась задача — донести вовремя сведения о движении противника и по возможности задержать это движение.
Непосредственный отпор противнику призваны были дать приграничные войска: «береговая рать» — со старой линии крепостей по берегу Оки, и «украинная рать» — с новой линии опорных пунктов южной границы[5].
К 1560-м годам отдельные звенья засек складываются в единый рубеж, протянувшийся на 600 км от Жиздры и Козельска до Рязани (Переяславля-Рязанского). Этот рубеж получил название «Черта», или «Государева заповедь» («Засечная черта», или «Большая засечная черта» — более позднее, предложенное историками название). Основная её часть, расположенная по линии Козельск, Белёв, Перемышль, Лихвин, Одоев, Крапивна, Тула, Венёв, Переславль-Рязанский, — именуется Заокской (по направлению от Москвы она находилась за Окою) или Тульской (по крупнейшей крепости) чертой. Отдельно от неё располагались Рясская и Шацкая засеки, соединявшиеся у Оки за Сапожком близ Старой Рязани. Под 1566 годом летопись отмечает завершение больших работ на засечной черте, дозор которым произвёл царь Иван IV самолично[3].
Кроме того, здесь, на окраинах государства, возникают «разряды» (военные округа). К концу XVI века существовало три разряда: Береговой, Украинный (Тульский) и Рязанский[6].
В 1571 году боярином князем М. И. Воротынским был составлен первый российский воинский устав — «Устав сторожевой службы» (Боярский приговор о станичной и сторожевой службе), сыгравшей большую роль в организации охраны и обороны русских границ.
В том же году крымским войскам удалось организовать опустошительный поход. Береговые воеводы, имевшие малое число ратников, не смогли задержать переправу крымцев через Оку, и те, успешно обойдя опричное войско Ивана Грозного, сожгли Москву, захватив множество пленных. Однако, уже через год крымские орды потерпели от войск князя Воротынского сокрушительное поражение при Молодях.
«На сторожевой границе Московского государства». Картина С. В. Иванова, 1907.
В 1570-е годы Большая засечная черта была продолжена до Волги (через Кадом, Темников и Алатырь до города Тетюши). Для покрытия расходов на ремонт и укрепление засечных черт с 3-й четверти XVI века с населения собирались специальные подати — засечные деньги[2]. Постройкой, управлением и надзором за засеками ведал Пушкарский приказ.
Сторожевая пограничная служба была организована следующим образом: от передовых городов в двух-пяти днях пути в разных направлениях устанавливались в степи казачьи «сторожи» — наблюдательные посты (разъезды) по рекам Хопру, Дону, Быстрой и Тихой Сосне и др. , отстоящие друг от друга на полдня-день пути. Линии сторожей пересекали все степные дороги, по которым мог передвигаться противник. От застав высылались скрытые летучие разъезды с целью обнаружить противника, и сообщить о направлении движения врага в ближайшие города. Полевая служба «городовых людей» заключалась в том, что по получении известия о приближении противника (или по указанию Разряда) воевода тотчас же мобилизовывал подчинённые ему войска, организовывал оборону города или преследование неприятеля в поле[6].
Передовые линии, по мере постройки впереди новых городков (Ливны, Воронеж, Елец, Белгород, Оскол, Валуйки, Кромы, Борисов, Курск), постепенно выдвигалась вперёд, и, таким образом, шло закрепление степи и расширение госудственной территории. Вот что писал в середине XVI века, посетивший Московию венецианец Франческо Тьеполо: «На охрану крепостей этот государь тратит очень мало, потому что некоторые [из них] охраняются колонистами, другие своими жителями и лишь немногие, за исключением военного времени, его солдатами…»[7].