Тегіс немесе төбелі туралы сипатттама

Жазық — беті тегіс немесе сәл толқынды болып келетін жердің үлкен алапты алып жатқан рельеф формасы.

Мұнда көршілес орналасқан нүктелердің биіктік айырмасы өте аз болады. Жазық ойпатты да, үстіртті де болуы мүмкін және оның көпшілігі бір жағына қарай сәл еңістеу келеді.

Жазық — салыстырмалы биіктігі бірдей және географиялық құрылымы біртектес жер бедерінің пішіні; Жер шары бедерінің басты бөліктерінің бірі. Құрлықтағы және мұхит пен теңіз түбіндегі (суасты Ж-ы, абиссальдік Ж.) әр түрлі биіктіктер мен тереңдіктерде кездеседі. Құрлықта Ж-тар абс. биіктіктеріне қарай ойысты (теңіз деңгейінен төмен жататын), ойпатты (абсолюттiк биіктігі 200 м-ге дейін), қыратты (абсолюттiк биіктігі 200-ден 500 м-ге дейін) және таулы-үстіртті (абсолюттiк биіктігі 500 м-ден жоғары) болып ажыратылады. Жер бедеріне қарай тегіс, ылдилы, ойыс, дөңес Ж. деп бөледі. Бедер пішініне қарай жайпақ, сатылы, ойлы-қырлы, жонды-төбелі Ж. болып жіктеледі. Пайда болу тегіне қарай Ж-тың бастапқы, аккумуляттік, жанартаулық, денудациялық түрлері бар. Бастапқы Ж. теңіз суының қайтуы нәтижесінде құрлықта пайда болады (мыс., Каспий ойпаты ежелгі теңіз шөгінділерінен түзілген). Аккумуляттік Ж. жер бетінің төмен түскен тұстарына аллювийлік, көлдік, желдік, флювиогляциялық, т.б. борпылдақ жыныстар қат-қабатының ұзақ уақыт қорлануынан құралады. Жанартаулық Ж. базальтті лавалардың жойылуы нәтижесінде бұрынғы кедір-бұдырлардың тегістелуінен пайда болады. Денудациялық Ж. тау жыныстарының үгітіліп немесе су эрозиясына шалынып тегістелуінен құралады. Денудациялық Ж-тарда бұрынғы таулардың жұрнақтары жиі кездеседі (мыс., ұсақ шоқылы Сарыарқа жазығы). Ж. құрлықтардың 15 — 20%-ін алып жатыр. Жер бетіндегі ірі Ж-тар — Амазона, Шығ. Еуропа, Бат. Сібір және өлы Қытай жазығы. Олардың әрқайсысының аумақтары бірнеше млн. км²-ді құрайды. Жазық пайда болуы жөнінде мынадай түрлерге бөлінеді:

байырғы немесе бастапқы;

аккумулятивті немесе үйінді:

аллювиалды

көлдік — төмен түскен көлдің орнында

желдік — желдің үрлеуінен;

флювиогляциальдық (мұздық-өзендік), көбінесе мұздың өзендердің ысырынды конусынан пайда болады

вулкандық (лавалық) үстірт

қалдық жазық.