1-тапсырма. Мәтінді оқып, ат қойыңыз, негізгі ойды анықтаңыз. Төрт түлік – түйе, жылқы, сиыр және қой-ешкі малдары. Жұп, аша, айыр тұяқты
және тақ, тік тұяқты болып бөлінгенімен, олардың бәрін қосып халық «аяқты мал» деп
атайды. Малдың шығу тегі туралы қызықты аңыз көп. Солардың біріне құлақ ассақ түйе –
сордан (сортаң, ащы шөпке әуестігі, шөлге шыдамдылығы ескерілсе керек), жылқы –
желден (желден жүйрік), сиыр – судан (сулы-нулы қонысқа үйір), қой – пейіштен (жуас,
момын, шаруаға қолайлы), ешкі – тастан (тау-тасқа секірген жеңіл мінезді) жаратылыпты-
мыс.
Текті мал – киелі де. Халық аңызында төрт түлікті көлденең кесірден, ауру-
кеселдерден сақтайтын, өсіп-өнуін жебеп-жебелейтін қамқоршы пірлер бар. Олар: түйенің
пірі – Ойсылқара, жылқының пірі – Қамбар ата (Жылқышы ата), сиырдың пірі – Зеңгі
баба, қойдың пірі – Шопан ата, ешкінің пірі – Шекшек (Сексек) ата. Балық пен егін де
атасыз емес. Балықтың пірі – Қарабай, егін атасы – Дихан баба.
Сан ғасыр көшпенді дәуірде тұрмыс – тіршілігі тікелей мал шаруашылығына
байланысты өткен қазақ халқы төрт түліктің сыр-сипатын, қадір-қасиетін жете біліп,
ерекше қастерлеген, малды былапыт сөздер айтып балағаттамаған, теппеген, басына
ұрмаған, сылап-сипап баққан. Жаман ырымға жорып, малды санатпаған. Түйені келеге,
жылқыны үйірге, сиырды табынға, қой мен ешкіні отарға топтастырып (әрқайсындағы мал
саны белгілі), әр түліктің жалпы санын содан есептеп шығарған. Малдың шаруашылыққа
қажетті өнімдік, күш-көліктік, тағы басқа қасиеттерін жетілдіру мақсатында үзбей, бір
ізділікпен сұрыптау (селекция) жүргізіп, көрікті, сұлу, әсем асыл тұқымды өсірумен
шұғылданған. Әсіресе, төл басына (алғашқы төлге) айрықша мән берген.
Қазақ халқы малды аса жоғары бағалаған. Түйені – байлық, салтанат, жылқыны –
сәндік, мақтан, сиырды – ақтық, қанағат, қойды – қазына, мырзалық санаған. Бауыр еті
балаларын құлшына сүйіп, өбектеген аналардың біздің халыққа тән жан тебірентер
«Айналайынына» жалғастырып, төрт түлік төлдерінің атауымен «Ботам, құлыным, қозым,
қошақаным» деп сүйсінуінде филисофиялық терең мағына жатса керек.
Қазіргі өркениетті заманда ертедегі ата кәсібіміз – мал шаруашылығы ел
экономикасының кейінгі сапына ығысқанмен, тарихи, тұрмыстық және шаруашылық мәні
жойылмақ емес. Сондықтан «Құланның құлағына ойнаған» малжалды қазақ ұрпағына
төрт түліктің тұқымдық жүйесінен өрбитін атауларын біліп, жадына сақтағына абзал.
Мәтіннің тақырыбы: (1)
Мәтіннің негізгі ойы:

(1)
2-тапсырма. Сұрақтарға жауап беріңіз.
Төрт түлік малдың бәрін қосып қазақ халқы қандай мал деп атайды?

(1)
Қазақ халқы неге жорып малды санатпаған?

angelinakovalev    3   17.03.2021 06:53    2