Әбілхайырдын Ресей бодандығы қабылдауын себебтері​

Объяснение:

ғасырда орталық шығыста халықаралық саясаттың негiзгi күшi Ресей империясының қолында едi. I Петр патша Үндiстан мен Қытай, сондай-ақ өзге де iрi-кiшi мемлекеттермен сауда жолдарын иемденудi жоспарлады. Осы жоспарын iске асыру жолында ол, барша Азия елдерi мен жерлерiнiң кiлтi мен қақпасы қазақ елi, осы халықтың жерi арқылы жүзеге асыра алатынын өз саясатына түйiндедi.

Ресей ерте ме, кеш пе көшпендi халықты өзiне бағындыратын едi. Себебi, көшпендi халықтың жерлерi арқылы Орта Азияға саяси ықпал ету мүмкiндiгi мен сауда жолы жатты.

I Петрдiң Ресейдi нығайтуға бағытталған реформалары мемлекеттiң беделi мен қуатының өсуiне ықпал еттi. Бұл мезгiлде Ресейдiң сыртқы саясатында Қазақстан айрықша орын алды. Өйткенi, I Петр қазақ даласын «шығысқа шығаратын қақпаның кiлтi» деп есептедi.

Сөйтіп, Қазақстан мен Ресей елiнiң саяси байланыстары I Петр патша тұсында нығайды. Қазақ даласының жерi арқылы Ресейден Орта Азия мен Сiбiрге сауда-саттық жолдары өттi. Бұл жолдарда ортаазиялық көпестер керуендерi жүрдi. Олар сауда байланысында Ресей мен Қазақстан арасында делдалдық қызмет атқарды. Жалпы, I Петр өзiнiң шығыс саясатында қазақ жерiне өте көп маңыз бердi.

Орыс патшасы, сондай-ақ қазақ хандары сауда мәселесiнiң дамуына мүдделi болды. Мысалы, 1687 жылы Тәуке хан өз елшiлiгiн жiбере отырып, былай жазған: «Подданным людям надобно покой, и послы и торговые люди меж нами ездили, добрая слава меж нами хорошая будет».

Қазақстанның Ресей елiмен сауда қатынастары жылдан-жылға, дәуiрден-дәуiрге өрлей бердi. Тек, I Петр өлiмiнен кейiн қазақ хандарымен орыс елiнiң арасындағы келiссөздер тоқтап қалды. Бұлкелiссөздер XVIIIғасырдың 20-30-шы жылдарында қайта жаңғырды. Аталмыш дәуiрге лайық қазақ елi өте ауыр саяси хал-ахуалда болды. Сырттан әскери шапқыншылық, бұнымен қоса iшкi өзара алауыздық қақтығыстары қалыптасты. Моңғол мен Тарбағатай аймағында орналасқан күштi әскери одақ жоңғарлар XVII ғасырдың бас кезеңдерiнде қазақ даласына әскери шабуылдарын көбейттi. Әсiресе, 1723-1727 жылдар аралығындағы қақтығыстар қазақ халқының тағдырында есте қалатын iз қалдырды.

Осы тарихи тұрғыдан, қазiргi кезде қазақ халқының хандарының бiрi Әбiлқайыр ханды Ресейге қосылуға итермелеген қандай себептер деген сауалдың төңiрегiнде бiрыңғай жауап кездеспейдi. Әртүрлі көзқарастар орын алады. Бiр зерттеушiлер, Әбiлқайырдың Ресейге қосылу себебiн, баққұмарлыққа негiздейдi.

Ең дұрысы, бiздiң пiкiрiмiз бойынша, Тәукенiң жолын қуған, халық мұрасын шашыратпауға тырысқан Әбiлқайыр саясатының мәнi – қазақ халқының ұзақ соғыстан қалжырауы, жоңғар, едiл қалмақтары, башқұрт халықтарының қысым көрсету саясаты, дағдарысқа ұшыраған шаруашылық, жүз ру арасындағы таққа таласқан төре тұқымдары. Осы айтылғанның бәрiнiң таразыға салынуы. Мiне, Кiшi жүз ханы Әбiлқайыр кезiндегi iшкi және сыртқы саяси-әлеуметтiк жағдай өрiсi осындай едi. Осындай күрделi мәселелердi шешуде солтүстiктегi қуатты көршi елi Ресеймен татутәттi қарым-қатынас орнату қазақ халқы үшiн, яғни оның iшiнде көршi елдердiң тынымсыз шабуылынан мазасы кеткен Кiшi жүз ханы Әбiлқайыр үшiн кең байтақ қазақ даласында тыныштық орнатудың кепiлi ретiнде көрiндi.

Тарих арнасының ақиқат шындығына кеңiрек тоқталсақ. XVII ғасырдың аяғы – XVIII ғасырдың бiрiншi жартысында қазақ қоғамының саяси жағдайы аса ауыр халде болатын. Қазақ қоғамының әлеуметтiк-саяси жағдайының әлсiреуiне ықпал еткен мән-жайлар – көршiлес елдердiң қазақ халқының жерiне көз алартуы едi.

Ресей бодандығына кiру оған, жоңғар империясының әскери және саяси үстемдiгiн жеңудiң бiрден-бiр жолы болып көрiндi, әрi қазақ қоғамының бiрыңғай бiртұтас мемлекетiн құруға жол ашылады деп топшылайды. Осыларды жүзеге асыру мақсатында Әбiлқайыр хан тарихи ауыртпалықты және жауаптылықты өз мойнына алды. Ханның ой-пайымдары орыс патшаға жазған хаттарынан анық байқалады.

Дегенмен, Әбiлқайыр ханның бұл саяси жолы қазақ даласының сұлтандар әулетiнiң бекзаттарының ызалануы мен қарсыласуына қақтығысты. Себебi, Әбiлқайыр хан Ресей империясына арқа сүйеу арқылы өз ықпалын күшейтудi, қазақтың үш жүзiн түгел бағындырып, бiр орталықтан басқарылатын билiк жүйесiн орнатуды, сөйтiп сол билiгiн балаларына сайлау жолымен емес, мұрагерлiк жолымен қалдырып отыруды көксеп отырғанын олар сезген едi.